آیا شب نیمه شعبان هم شب قدر است؟در میان اهل علم و فضل این سخن در مورد شب نیمه شعبان زیاد به گوش می خورد که شب نیمه شعبان اولین شب از شب های قدر است. یعنی همانطور که مقدرات الهی در شب های مختلف ماه رمضان مراتب کمال خود را طی می کنند یکی از این مراتب در شب نیمه شعبان واقع شده است. لذا برخی به صراحت می گویند که ما سه شب قدر نداریم بلکه چهار شب قدر داریم که اولین آن شب نیمه شعبان است.
آنچه که باعث شده برخی این عقیده را ابراز کنند اینست که در برخی روایات در مورد این شب عباراتی اینچنین آمده است:
«فیها تُقَسِّمُ الاَرزاق و فیها تُکتَبُ الاجال و فیها یُکتَبُ وَفدُ الحاج»
مصباح المتهجد صص 841
اما این عقیده نادرست است. پیش از نقد آن متذکر می شوم که دامنه مقدرات در لیالی قدر دامنه بسیار وسیعی است؛ یعنی آنچه که در طی یکسال در کل هستی واقع خواهد شد مورد تقدیر الهی قرار می گیرد. لذا اگر شب نیمه شعبان را یکی از شب های قدر تصور کنیم باید همین دامنه را برای آن بپذیریم و الا درهمه ساعات و لحظات و در موردهمه اشیاء خدای متعال هر چه را که بخواهد مقدر می سازد.
پرسشی که در نقد مطلب فوق مطرح می شود اینست که جایگاه شب قدر و شب های بیست و یکم و نوزدهم با توجه به روایات شریفه ائمه معصومین (ع) مشخص است؛ اگر شب نیمه شعبان یکی از لیالی قدر محسوب می شود، این شب چه جایگاهی دارد؟
معتقدین به نظریه فوق عموماً در پاسخ این سئوال ، کلام سید بن طاووس (ره) رامطرح می کنند. سید (ره) در اقبال پس از نقل روایات مختلف در مورد شب نیمه شعبان احتمالات مختلفی را در تشریح حقیقت آن شب ذکر می کند که یکی از آن احتمالات اینست:
«یَحتَمِل اَن یَکوُنَ فی لَیلَهِ نصفِ شَعبان تَکوُنُ البشارَهُ بِاَنَّ فی لَیلَه تِسعَ عَششره مِن شَهر رَمَضان تُکتَبُ الاجال و تُقَسِّمُ الارزاق فتکون لَیلهُ نصف شعبان لَیلَه البِشارَه بِالوَعد و لَیلَهُ تِسعَ عَشَرَه مِن شَهرِ رمضان وَقتُ اِنجازِ ذلِکَ الوَعد...»
اقبال ص 185
ترجمه :
ممکن است که شب نیمه شعبان ، شب بشارت باشد باینکه در شب نوزدهم ماه رمضان چه چیزهایی از ارزاق و اجال برای آدمی خواهند نوشت. پس شب نیمه شعبان وعده داده خواهد شد و در شب نوزدهم به آن وعده عمل خواهد شد.
ولیکن این احتمال قرین به صحت نیست ؛ چرا که اساساً بشارت برای این است که فرد دلگرم باشد به چیزی که در آینده بدست خواهد آورد واین مستلزم آنست که او مطلع شود براین بشارت حال آیا در شب نیمه شعبان هم این اطلاع حاصل می شود؟ پس چه سودی دارد که بشارتی وجود داشته باشد بر آنچه که در شب نوزدهم مقدر می شود؟
بنابراین ، گذشته از آنکه این احتمال مستند به فرمایشات معصومین (ع) نیست ، نفس عمل نیز امری لاطایل بنظر می رسد.
اشکال دومی که بر این قول وارد است اینست که اساساً روایات وارد شده در این زمینه (که مورداستناد مدعیان است) یا اصلاً سند ندارد و یا بصورت مرسل وارد شده است. مانند آن روایتی که سید بن طاووس در اقبال نقل کرده ، آنجا که می نویسد:
«اَقُولُ وَ وَجَدتُ فی رِوایَتهٍ اُخری ما هذا لَفظُها : قالَ کُمِیلِ بنِ زِیاد کُنتُ جالساً مَعً مَولای ... ما مِن عَبدٍ اِلّا وَجمیعُ ما یَجری عَلَیه مِن خیرٍ و شرٍ مَقسومٌ لَهُ فی لَیلَه النّصفُ مِن شَعبان اِلی آخِرِ السّنه»
اقبال ص 706
ترجمه :
روایت دیگری را یافتم که عبارات آن چنین است : کمیل بن زیاد گفت که در کنار مولایم امیرالمؤمنین (ع) نشسته بودم... ( علی (ع) فرمود ): هیچ بنده ای نیست مگر اینکه تمام آنچه که از خیر و شر تا پایان سال بر او وارد خواهد در شب نیمه شعبان برای او مشخص می شود.
یا در جاری دیگر می نویسد:
«وَجَدنا ذلِکَ فی کُتُبِ العِبادات وًضَمانِ فاتِح الابوابِ الرَّحَمات قال: قال رَسُول الله (ص) : کُنتُ نائِماً لَیلَه النًّصف مِن شَعبان فأتانی جَبرَئیلُ... یُثبتُ الله فیها الاجال و یُقَسِّمُ فیها الارزاق مِنَ السِّنَتِه الی السِّنَته و یُنَزِّلُ ما یُحدِثُ ی [الی] السّنه کُلِّها»
اقبال ص 699
ترجمه:
در برخی کتابهای عبادات چنین یافتم که گفت پیامبر (ص) فرمود:در شب نیمه شعبان درخواب بودم که جبرئیل به سوی من آمد ... (تا اینکه گفت) : خداوند در این شب آجال وارزاق یکسال را تقسیم می کند و آنچه که در طول سال حادث می شود در این شب نازل می شود.
همچنین شیخ حر عاملی در وسایل روایتی را بصورت مرسل نقل می کند که آن روایت چنین است:
عن سَعدِبنِ سَعدِ عَن الرّضا (ع) قالَ کانَ عَلی (ع) لا یَنامُ ثَلاثَ لَیالٍ لَیلَه ثَلاثٍ و عشرین مِن شهرِ رَمَضان وَ لَیلَه الفِطر و لَیلَه النّصف مِن شَعبان و فیها تُقَسِّمُ الارزاق و الاجال وما یکون فِی السّنه
وسایل الشیعه ج8 ص 110 ح 10191
ترجمه :
امام رضا(ع) فرمود : امیرالمؤمنین علی (ع) در سه شب نمی خوابیدند ؛ شب بیست و سوم ماه رمضان و شب فطر و شب نیمه شعبان که آن شبیست که ارزاق و آجال و آنچه در طی سال واقع خواهد شد در آن تقسیم می شود.
شاید محکم ترین روایت در این زمینه روایت ابان بن تغلب باشد که شیخ طوسی آن را در مصباح نقل کرده که آنهم مرسل بنظر می رسد:
«روی حماربن عیسی عن ابان بن تغلب قال قال ابواعبدالله (ع) :
اَما تَعلمینَ اَیُّ لَیلَه هذِهِ لَیلَه النّصف مِنَ الشّعبان فیها تُقَسَّمُ الارزاق و فیها تُکتَبُ الاجال و فیها یُکتَبُ و ......... واِنّ الله تَعالی لَیَغفُرِ فی هذِهِ اللّیله مِن خَلقِهِ اکثر مِن عَدَدِ شَعرِ معزی ...... و یُنَزِّل الله تَعالی مَلائِکته مِنَ السّماء اِلَی الارض بحکمه»
مصباح المتهجد صص 2-841
ترجمه :
امام صادق (ع) فرمود : .... (پیامبر به عایشه فرمود :) آیا نمی دانی که امشب چه شبی است؟ امشب شب نیمه شعبان است ، شبی که روزیها در آن تقسیم می شود و آجال حجج ها نوشته می شود....
اشکال سومی که بنیان اعتقاد فوق را بر باد می دهد اینست که در مجامیع روایی ، روایات صحیح و مسلمی داریم که به صراحت ، امام معصوم (ع) عقیده فوق را نفی می کند. حتی خود سید بن طاووس (ره) پس از آنکه روایات را نقل می کند می نویسد:
«فَانَّ الخبرَ وُرِدَ صَحیحاً صًریحاً بِانّ آلاجال وَ ارزاق فی لَیلَه تِسعَ عَشَره و لَیلَه اِحدی وَ عِشرین و ثَلاث وَ عِشرین مِن شَهرِ رَمَضان»
اقبال ص 185
ترجمه:
روایت بصورت کاملاً صحیح و صریح وارد شده به اینکه آجال وارزاق در شب نوزدهم و بیست ویکم و بیست و سوم از ماه مبارک رمضان تقسیم می شود.
اساساً وی چون این دست از روایات را صحیح و معتبر می داند دست به تأویل و توجیه روایات پیشین می زند واحتمالات مختلف را بیان می کند. این روایات به قرار زیراست.
روایت اول:محمد بن حمران عن ابی عبدالله (ع) قال: قلت له : ان الناس یقولون ان لیله النصف من شعبان تکتب فیه الاجال و تقسم فیه الارزاق و تخرج صکاک اسجاح
فقال: ما عندنا فی هذا شیء و لکن اذا کانت لیله تسع عشر من شهر رمضان یکتب فیها الاجال و یقسم فیها الارزاق و یخرج صکاک الحاج و یطلع الله علی خلقه فلا یبقی مومن الا غفرله الاشارب مسکر فاذا کانت لیله ثلاث وعشرین «فیها یفرق کل امر حکیم » امضاه ثم انهاه قال: قلت: الی من جعلت فداک؟
فقال: الی صاحبکم ولو لاذلک لم یعلم مایکون فی تلک السنه
بصایر الدرجات ص 22 روایت 11
باب مایلقی الی الائمه فی لیله القدر
ترجمه:
محمد بن حمران می گوید به امام صادق (ع) گفتم : مردم می گویند در شب نیمه شعبان آجال نوشته می شود و روزیها تقسیم می گردد حج رونده ها مشخص می گردند.
فرمود (ع): اینچنین چیزی در نزد ما نیست و لیکن هنگامی که شب نوزدهم ماه رمضان فرا رسد در آن آجال و ارزاق و حج رونده ها را می نویسند و خداوند به بندگانش توجه می کند ، پس هیچ مؤمنی نمی ماند مگر اینکه آمرزیده می شود الا خورنده مسکر (مست کننده) ، هنگامی که شب بیست و سوم فرا رسد در آن هر امر محکمی جدا می شود یعنی امضاء شده و واگذار می گردد.
گفتم به سوی چه کسی؟
فرمود : به سوی صاحب شما ، و اگر آن نباشد نمی داند که در طی سال چه واقع می شود.
روایت دوم:عبدالله بن سنان قال : سألته عن النصف من شعبان فقال:
ماعندی فیه شیء و لکن لیله تسع عشر من شهر رمضان قسم فیها الارزاق و کتب فیها الاجال و خرج صکاک الحاج و اطلع الله الی عباده فغفر الله منهم الا شارب الخمر فاذا کانت لیله ثلاث و عشرین «فیها یفرق کل امر حکیم» ثم ینهی ذلک و یمضی.
قال قلت: الی من؟
قال : الی صاحبکم و لو لا ذلک لم یعلم
بصایر الدرجات ص 220 ح3
باب مایلقی الی الائمه فی لیله القدر
ترجمه: مانند روایت اول.
روایت سومعلی بن الحسن بن علی بن فًضّال عن ابیه قال سَألتُ عَلّی بن مُوسَی الرّضا (ع) عَن لَیلَه النّصف مِن شَعبان فَقالَ هِیَ لَیلَه یُعتِقُ اللهُ فیهِ الرّقاب مِنَ النّار و یُغفِرُ فیها الذّنوُبَ الکبار.
قُلتُ : هَل فیها صَلاه زِیادَهٌ عَلی صَلاه سائِرِ اللَّیالی.
فقال: لَیسَ فیها شَیءٌ مُوَظَّفٌ وَلکِن اِن اَحبَبتَ اَن تَطَوَّعَ فیها بشَیءٍ فَعَلَیکَ بِصَلاهِ جَعفَرِبن ابی طالب (ع) و اَکثِر فیها مِن ذِکرِ الله وَالاِستغفار وَ الدُّما فَاِنَّ اَبی کانَ یَقولُ اَلدُّعا فیها مُستَجابٌ.
قُلتُ : اِنّ النّاسَ یَقوُلوُن اِنّها لَیلَه الصَّکاک
قال : تِلکَ لَیلَه القَدر فی شَهرِ رَمَضان
وسائل الشیعه ج8 ص 59 ح10089
همین روایت با سند دیگر در امالی شیخ صدوق
ص26-بالمجلس الثامن
ترجمه:
راوی می گوید از امام رضا(ع) در مورد شب نیمه شعبان پرسیدم ؛ فرمود (ع) : آن شبی است که خداوند بندگانش را از آتش جهنم می رهاند وگناهان کبیره را در آن می آمرزد.
گفتم : آیا نمازی اضافه بر آنچه در شب های دیگر آمده ، در این شب وجود دارد؟
فرمود : تکلیف واجبی در این شب وجود ندارد و لیکن اگر دوست داری به عبادت مشغول شوی بر تو باد به نماز جعفربن ابیطالب (ع) همچنین در این شب بسیار ذکر خدا و استغفار و دعا کن که همانا پدرم (ع) می فرمود دعا در این شب مستجاب است.
گفتم: همانا مردم می گویند که در این شب حج کنندگان مشخص می شوند ؟
فرمود : آن مربوط به شب قدر در ماه رمضان است.
این نشان می دهد که این اعتقاد ریشه در زمان خود ائمه (ع) دارد و عموم مردم گمان می کردند که شب نیمه شعبان همانند شب های قدر است ؛ لذا پیشوایان دین در عین اینکه فضیلت های این شب را ذکر می فرمودند اما آن را از لیالی قدر تفکیک می کردند.
اما حقیقت شب نیمه شعبان چیست؟بحول وقوه الهی و با تأییدات امام عصر (عج) عرض می کنیم که با مداقه در احادیث وارده در فضیلت شب نیمه شعبان به نکات ظریف و لطیفی بر می خوریم. شب نیمه شعبان اگرچه «لیله القدر» نیست ولی در حقیقت و عظمت بی شباهت با آن هم نیست.
عظمت شام نیمه شعبان نه به سبب آن است که میلاد موعود انبیاء و اولیاء یعنی بقیه الله الاعظم (عج) در آن واقع شده است بلکه این خود فضیلتی دیگر از فضائل شب نیمه شعبان است. لذا در دعای وارده در این شب می خوانیم:
«اللّهم بِحَقِّ لَیلَتنا هذه و مَولوُدِها و حُجَّتِکَ وَ مَوعوُدِها اَلَّتی قَرَنتَ اِلی فَضلِها فَضلاً »
مصباح المتهجد صص 3-842
ترجمه :
خدایا بحق این شب و بحق حجت متولد شده دراین شب که بواسطه و فضیلتی دیگر بر فضایل این شب افزودی...
در چنین شبی بود که امیرالمؤمنین جبهه برخاک می سائید و دعای خضر (همان دعای کمیل) را زمزمه می کرد (مصباح المتهجد ص844) و روز را روزه می گرفت. زین العابدین (ع) شب نیمه شعبان که می شد اهل منزل را به دور خود جمع می کرد و آن شب را سه قسمت می کرد ، در قسمت اول نماز می خواند و نماز می خواندند ؛ در قسمت دوم دعا می فرمود و آمین می گفتند و در قسمت سوم استغفار می کرد و استغفار می کردند و حضرت دم صبح از خدا ، بهشت طلب می فرمود (وسائل الشیعه ج8 ص 110 ح 10192).
تمام ائمه معصومین چنین شبی را احیاء می کردند و به راز و نیاز با خالق بی نیاز می پرداختند. این فرمایش نورانی امیرالمؤمنین علی (ع) است که می فرمود دوست دارم مرد ، چهار شب در سال ، نفس خود را از امور مختلف فارغ گرداند و بین خود و خدای خود خلوت کند که یکی از آنها شب نیمه شعبان است.(وسائل الشیعه ج8ص109ح1019)
چرا که در چنین شبی خدا درهای رحمت و مغفرتش را به سوی بندگانش گشوده است و تعداد کثیری از اهل آتش را از آتش جهنم می رهاند (فرمایش امام رضا(ع) که گذشت) و بذات مقدسش سوگند خورده است که هیچ سائلی را نراند مگر آنکه بنده طلب معصیت کند. (مصباح المتهجد ص 831)
در فضیلت این شب همین بس که باقرالعلوم (ع) فرمودند :
«هِیَ اَفضَلُ لَیلَه بَعدَ لَیله القَدر» (مصباح المتهجد ص 831)
ترجمه: شب نیمه شعبان برترین شب ها پس از شب قدر است
چرا که خصوصیت شب قدر این بود که خداوند مقدرات همه امور را امضاء می فرمودند و لازم الاجراء می کرد. در شب نیمه شعبان هم خداوند مقدراتی دارد که به هر کس که بخواهد ، امضاء فرموده و عطا می کند. روی همین جهت در ادعیه وارده شده در این شب می خوانیم:
«وَلَکَ فی هذا اللّیل نَفَحاتٌ و جَوایِزٌ وَعَطایا و مَواهِبٌ تَمُنَّ بِها عَلی مَن تَشاءُ مِن عِبادِکَ و تَمنَعُها مَن لَم تُسبِق لَهُ العِنایَهُ مِنک ...»
مصباح المتهجد ص 833
ترجمه:
خدایا نسیم های رحمت تو در این شب می وزد ؛ خدایا تو در این شب جوایز وعطیه ها وموهبت هایی داری که به هر یک از بندگان که بخواهی عطا می کنی واز هر کس که نظر عنایتت را از او برداشته ای منع می کنی ...
اگر در مورد شب قدر فرمودند :
«فیها کُلُّ اَمرٍ حَکیم تَفرُقُ»
(که این جمله نشان دهنده حقیقت مقدرات است)
در مورد شب نیمه شعبان هم فرمودند :
«فَانَّکَ فی هذِهِ اللّیله کُلُّ اَمرٍ حَکیمٍ تَفرُقُ وَمَن تَشاءُ مِن خَلقِکَ تَرزُقُ»
(مصباح المتهجد صص4-843)
یعنی خدایا تو دراین شب نیز امورت را محتوم می گردانی ، لیکن نه برای همه کس ، بلکه برای هر که تو بخواهی.
شب نیمه شعبان شبی نیست که مقدرات همه عالم امضاء شود بلکه آن شبی است که خدای متعال عطایایی را برای برخی بندگانش کنار می گذارد و از کیسه فضلش به آنها مرحمت می کند لذا به ما فرمودند که در این شب از خدا بخواهید که :
«وًلا تُخیبَنَّنی مِن جَزیلِ قِسمِک فی هذِهِ اللّیله لِاهلِ طاعَتِک»
ترجمه :
خدایا در این شب مرا از آنچه که بین بندگان مطیعت تقسیم می کنی مرحوم مکن.
روی همین جهت است که امام باقر (ع) درمورد این شب فرمودند:
« عن ابی یحیی عن جعفر بن محمد الصادق (ع) قال:
سُئِلَ الباقِر (ع) عَن فًضلِ لَیلهِ النّصف مِن شَعبان فَقالَ هِیَ اَفضَلُ لَیلَه بَعدَ لَیلَه القَدر فیها یَمنَع الله العِباد فًضلَه و یَغفِرُهُم بِمَنّه فَاجتَهِدوا فی القُربه اِلَی الله تَعالی فیها فَانّها لَیلَه آتی الله عَزَّ و جَلَّ عَلی نَفسِه لا یَرُدُّ سائِلاً مالَم یَسئَالُ الله مَعصیتهً و اِنّها اللَّیله التّی جَعَلَهاَ الله لَنا اَهلَ البَیت بِازاء ما جَعَل لَیلهُ القَدر لِنَبیِّنا ...»
امالی شیخ طوسی ص 297
المجلس الحادی عشر.
ترجمه:
از امام (ع) در فضیلت شب نیمه شعبان سئوال شد. فرمود (ع) آن شب برترین شب ها بعد از شب قدر است. خداوند در آن شب از فضلش به بندگانش عطا می کند و منت نهاده و بندگانش را می بخشد. پس در آن شب بکوشید در تقرب به سوی خدا که همانا آن شبی است که خداوند به ذات مقدسش قسم یاد کرده است که سائلی را نراند مادام که طلب معصیت نکند و آن شبی است که خداوند آن را برای ما اهل بیت قرار داده است بازاء شب قدری که برای خاتم الانبیاء (ص) قرار داد.
اگر خوب در کلام باقر العلوم (ع) دقت کنیم متوجه می شویم که حضرت (ع) ، شب نیمه شعبان را حتی از شب بیست و یکم هم برتر می داند چرا که در این شب (مانند لیله القدر) خداوند نقداً به بندگانش تفضل خواهد کرد درحالکیه در شب بیست و یکم امضای مقدرات به شب قدر موکول می شود وچطور اینگونه نباشد درحالیکه خداوند این شب را بازاء «لیله القدر» ی که به پیامبرش داد به اوصیاء او عطا کرده است.
بناء علی هذا اگر چه احتمال اول سید درست نبود ولی احتمال دوم او قرین به صواب است. وی بلافاصله پس از بیان احتمال اول می نویسد:
«... اَو یَکوُنُ فی تِلکَ اللّیله تُکتَبُ آجالُ قَومٍ و تُقَسِّمُ اَرزاقُ قَومٍ و فی هذِهِ لَیلَهُ تِسعَ عَشَره تُکتَبُ آجالُ الجمیع و اَرزاقُهُم...»
اقبال ص 185
ترجمه :
یا ممکن است درآن شب آجال و ارزاق عده ای نوشته و تقسیم شود و در شب نوزدهم آجال و ارزاق همه مردم.
با توجه به مطالب طرح شده می توان قضاوت کرد که چرا ائمه هدی (ع) اینقدر مصر بودند که شب نیمه شعبان را از شب های قدر تفکیک کنید و اگر آن روایت هایی که می فرمود :
«فیها تُقَسِّمُ الارزاق و فیها تُکتَبُ الاجال و فیها یُکتَبُ وَفداُ ......»
را صحیح فرض کنیم ، می توانیم این گونه توجیه کنیم که از آنجا که در این شب خوان نعمت الهی گسترده است و به برخی رزق واسع می دهد و به برخی طول عمر با عزت می دهد و از برخی رفع شرور می کند و ....
می توان امشب را هم شب تقسیم ارزاق ونوشته شدن اجلها و غیره دانست.
